طرحواره نقص و شرم چیست؟

طرحواره نقص و شرم (Defectiveness/Shame Schema) یکی از الگوهای احساسی عمیق و ناخودآگاه است که به ویژه در دوران کودکی شکل می‌گیرد. این طرحواره روی تصویر خود و احساس ارزشمندی فرد تأثیر می‌گذارد. افرادی که با این طرحواره دست و پنجه نرم می‌کنند، به دلیل تجربیات منفی و انتقادهای مداوم، خود را دارای نقص‌های اساسی می‌دانند و به همین دلیل به احساس شرم و بی‌ارزشی دچار می‌شوند. در این مقاله به بررسی دقیق‌تر این طرحواره، دلایل بروز آن، نشانه‌ها و بهترین روش‌های درمانی می‌پردازیم تا به شما کمک کنیم با مشاوره فردی کلینیک بهارنو با این چالش‌ به شکلی مؤثرتر مقابله کنید.

طرحواره نقص و شرم چیست؟

طرحواره نقص و شرم (Defectiveness/Shame Schema) یک الگوی فکری و احساسی است که در آن فرد باور دارد که دارای نقص‌های اساسی و غیرقابل جبرانی است. این نقص‌ها می‌توانند مربوط به شخصیت، ظاهر، یا حتی عملکردهای روزانه فرد باشند. افراد با این طرحواره اغلب احساس می‌کنند که اگر دیگران به طور کامل آن‌ها را بشناسند، قطعاً از آن‌ها دوری خواهند کرد یا آن‌ها را طرد خواهند نمود.

این طرحواره معمولاً در دوران کودکی و نوجوانی شکل می‌گیرد و ممکن است نتیجه تجربیات منفی مثل انتقادهای مداوم، سرزنش، یا حتی تحقیر از سوی والدین، معلمان، یا همسالان باشد. برای مثال، کودکانی که مکرراً به آن‌ها گفته می‌شود “به اندازه کافی خوب نیستی” یا “همیشه شکست می‌خوری”، این پیام‌ها را درونی می‌کنند و باور می‌کنند که واقعاً نقص دارند.

۴ دلیل بروز طرحواره نقص و شرم 

طرحواره نقص و شرم به دلایل مختلفی در دوران کودکی و نوجوانی شکل می‌گیرد و تأثیرات آن تا بزرگسالی باقی می‌ماند. درواقع طرحواره شرم و نقص نتیجه مجموعه‌ای از تجربیات منفی است که در ادامه، دلایل دقیق و منابع معتبر آن را شرح می‌دهیم.

۱. انتقاد مداوم و شدید والدین یا اطرافیان

یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری طرحواره نقص و شرم، انتقادهای مداوم و بی‌وقفه از سوی والدین، معلمان، یا همسالان است. وقتی کودکان به طور مداوم با نظرات منفی یا تحقیر مواجه می‌شوند، به تدریج باور می‌کنند که واقعاً نقص دارند. جان بولبی، نظریه‌پرداز پیوند عاطفی، اشاره می‌کند که روابط اولیه کودک با والدین نقشی تعیین‌کننده در احساس ارزشمندی و اعتماد به نفس او دارد. اگر این روابط بر پایه انتقاد و سرزنش باشد، احتمال شکل‌گیری طرحواره نقص بیشتر است.

۲. مقایسه‌های منفی و تبعیض‌آمیز

مقایسه کودک با دیگران به شکلی تحقیرآمیز یا تبعیض میان فرزندان می‌تواند باعث شکل‌گیری احساس بی‌ارزشی شود. برای مثال، وقتی کودکی مکرراً با خواهر یا برادرش مقایسه می‌شود و به او گفته می‌شود که “چرا مثل او نیستی”، این پیام به تدریج در او جا می‌افتد که دچار نقص است. آلفرد آدلر در نظریه خود در مورد عقده حقارت بیان می‌کند که مقایسه‌های منفی در دوران کودکی یکی از عوامل ایجاد احساس کم‌ارزشی است.

۳. تجربیات خجالت‌آور و تحقیر در محیط‌های اجتماعی

کودکانی که در مدرسه یا میان همسالان به دلایل مختلف مانند ظاهر، عملکرد تحصیلی، یا تفاوت‌های فردی مورد تمسخر قرار می‌گیرند، ممکن است به تدریج احساس کنند که دارای نقصی اساسی هستند. این تجربیات اجتماعی تحقیرآمیز می‌تواند باعث شود فرد باور کند که برای دیگران نیز همین‌گونه دیده می‌شود.

۴. تربیت سخت‌گیرانه یا بی‌اعتنا

کودکانی که در محیط‌های بسیار سخت‌گیرانه رشد می‌کنند یا والدینشان به نیازهای عاطفی آن‌ها بی‌توجه هستند، ممکن است دچار طرحواره نقص و شرم شوند. در این موارد، کودکان احساس می‌کنند که نقصی دارند که مانع دریافت عشق و توجه والدین می‌شود. این بی‌توجهی یا سخت‌گیری بیش از حد باعث ایجاد این باور می‌شود که “چیزی در من اشتباه است”.

نشانه های طرحواره نقص و شرم 

نشانه‌های طرحواره نقص و شرم به احساسات و باورهایی اشاره  دارد که افراد در عمق وجودشان تجربه می‌کنند و بر رفتارهای روزمره‌شان تأثیر می‌گذارند. این نشانه‌ها، عمق رنج و ناراحتی‌های درونی فرد را نشان می‌دهد که او را از دستیابی به شادی و موفقیت واقعی بازمی‌دارد. با این نشانه ها آشنا شوید:

• احساس بی‌ارزشی دائمی: فرد همیشه در این فکر است که به اندازه دیگران خوب نیست. این احساس در موقعیت‌های مختلف زندگی او رخ می‌دهد، مثل کار، تحصیل یا حتی روابط شخصی. همیشه فکر می‌کند که دیگران از او بهتر و موفق‌تر هستند.
• ترس از قضاوت و افشا شدن: افراد با طرحواره نقص و شرم از این وحشت دارند که اگر دیگران آن‌ها را به درستی بشناسند، آن‌ها را طرد خواهند کرد. به همین دلیل ممکن است از برقراری ارتباطات عمیق و صمیمی دوری کنند یا در روابطشان ماسک‌های متفاوتی بزنند تا از این ترس پنهان بمانند.
• نیاز به تأیید دیگران: چون این افراد در درون خودشان را ناقص می‌بینند، برای جبران این احساس به شدت به تأیید و تمجید دیگران نیاز دارند. هر گونه انتقاد یا حتی نظر منفی کوچک می‌تواند آن‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار دهد.
• احساس خجالت و شرم: افراد درگیر با طرحواره نقص و شرم همیشه احساس می‌کنند که دیگران به نقص‌ها و ضعف‌های آن‌ها پی برده‌اند و به خاطر آن‌ها از آن‌ها دوری می‌کنند. شرم درونی، آن‌ها را از تلاش برای تغییر یا بهبود وضعیت بازمی‌دارد.
• خودسرزنشی و خودانتقادی شدید: وقتی فرد دچار طرحواره نقص و شرم است، همیشه خودش را مقصر می‌داند و به شدت خودش را سرزنش می‌کند. برای هر اشتباهی که می‌کند، ممکن است مدت‌ها درگیر احساس گناه باشد و به سختی بتواند از خود بگذرد.

طرحواره نقص و شرم در چه گروه های سنی رایج تر است

طرحواره نقص و شرم در گروه‌های سنی مختلف می‌تواند وجود داشته باشد، اما در برخی سنین رایج‌تر است. این طرحواره در هر سنی می‌تواند اثرات متفاوتی داشته باشد، اما با شناخت و درمان مناسب، می‌توان اثرات منفی آن را کاهش داد و به زندگی سالم‌تری دست یافت.

کودکی (۶ تا ۱۲ سال)

در این سن، کودکان بیشتر درگیر تعاملات اجتماعی در مدرسه و محیط‌های آموزشی هستند. اگر کودکی در این سنین مدام از سوی همکلاسی‌ها یا معلمان خود مورد انتقاد یا تمسخر قرار بگیرد، احساس نقص در او شکل می‌گیرد. به عنوان مثال، کودکی که به خاطر ظاهر یا عملکرد تحصیلی ضعیف مورد تمسخر قرار می‌گیرد، به تدریج به این باور می‌رسد که دچار مشکلی اساسی است و دیگران او را ناقص می‌بینند. این همان جایی است که طرحواره نقص و شرم جوانه می‌زند.

نوجوانی (۱۲ تا ۱۸ سال)

نوجوانی دوران حساسی است که فرد در تلاش است هویت خود را پیدا کند. در این سنین، اگر نوجوان در محیطی باشد که مورد مقایسه یا انتقاد مداوم قرار گیرد، احساس نقص در او شدت می‌یابد. مثلاً دختری که همیشه از طرف خانواده به خاطر وزن یا ظاهرش انتقاد می‌شود، یا پسری که در خانواده‌ای با انتظارات بسیار بالا زندگی می‌کند و نمی‌تواند انتظارات والدین را برآورده کند، این نوجوانان به مرور احساس بی‌ارزشی و شرم را درون خود تجربه می‌کنند.

بزرگسالی (۱۸ سال به بالا)

طرحواره نقص و شرم ممکن است به طور کامل در بزرگسالی تثبیت شود. فردی که در کودکی و نوجوانی با این احساسات بزرگ شده، در روابط عاطفی و کاری خود نیز این طرحواره را به همراه دارد. به عنوان مثال، فردی که همیشه فکر می‌کند “به اندازه کافی خوب نیستم” ممکن است از روابط صمیمی فرار کند، چون می‌ترسد اگر کسی او را بهتر بشناسد، از او دوری کند. یا در محیط کار، فردی که به طور مداوم فکر می‌کند که دیگران او را تحقیر می‌کنند، همیشه در تردید و خودسرزنشی به سر می‌برد.

بهترین روش درمان طرحواره نقص و شرم

بهترین روش درمان برای طرحواره نقص و شرم به شدت به نیازها و شرایط فرد بستگی دارد. طرحواره‌درمانی و درمان شناختی-رفتاری از جمله روش‌های اصلی و معتبر هستند که نتایج مثبت زیادی نشان داده‌اند. با این حال، ترکیب این روش‌ها با تکنیک‌هایی مانند درمان مبتنی بر شفقت یا درمان بین‌فردی نیز می‌تواند مؤثر باشد. در ادامه به شرح دقیق این روش و سایر روش‌های مؤثر درمانی می‌پردازیم:

۱. طرحواره‌درمانی (Schema Therapy)

طرحواره‌درمانی که توسط جفری یانگ (Jeffrey Young) توسعه یافته، به درمان الگوهای فکری و احساسی ناسازگاری که در دوران کودکی شکل گرفته‌اند، می‌پردازد. این روش بر این اصل استوار است که بسیاری از مشکلات روان‌شناختی، ریشه در تجربیات اولیه زندگی دارند. در طرحواره‌درمانی، فرد یاد می‌گیرد که این طرحواره‌ها را شناسایی کرده و آن‌ها را به چالش بکشد.

درمانگر به فرد کمک می‌کند تا باورهای ناکارآمد خود را شناسایی کند و به دنبال شواهدی بگردد که این باورها را به چالش بکشد. مثلاً، فردی که معتقد است “من هیچ وقت به اندازه کافی خوب نیستم” به کمک درمانگر شواهد متناقض با این باور را شناسایی می‌کند.
این روش شامل تکنیک‌های مختلفی مانند بازسازی شناختی، تصویرسازی ذهنی، و کار با جنبه‌های احساسی طرحواره‌ها است. هدف نهایی این است که فرد با پذیرش و تغییر این الگوها، احساسات مثبت‌تری نسبت به خود پیدا کند.

۲. درمان شناختی-رفتاری (CBT)

درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy) یکی از روش‌های موثر برای درمان طرحواره نقص و شرم است. این روش به فرد کمک می‌کند تا افکار ناکارآمد خود را شناسایی کرده و آن‌ها را به چالش بکشد. CBT به ویژه برای افرادی که افکار منفی خودکار دارند و به شدت خودشان را سرزنش می‌کنند، مناسب است.

در CBT، فرد یاد می‌گیرد که چگونه افکار منفی مانند “من بی‌ارزش هستم” یا “دیگران حتماً مرا قضاوت می‌کنند” را شناسایی کرده و آن‌ها را با افکار منطقی‌تر جایگزین کند.
همچنین تکنیک‌های آموزش مهارت‌های مقابله‌ای به فرد کمک می‌کند تا به جای فرار از موقعیت‌ها یا پنهان کردن احساسات، با آن‌ها مواجه شود و روش‌های سالم‌تری برای مقابله با احساس شرم پیدا کند.

۳. درمان مبتنی بر شفقت (Compassion-Focused Therapy)

درمان مبتنی بر شفقت (CFT) که توسط پل گیلبرت (Paul Gilbert) توسعه داده شده، به طور خاص برای افرادی که خودشان را به شدت سرزنش می‌کنند و احساس شرم عمیقی دارند، مؤثر است. این روش بر پایه این است که فرد یاد بگیرد با خودش به مهربانی و شفقت بیشتری برخورد کند.

افراد با طرحواره نقص و شرم اغلب خودشان را قضاوت و سرزنش می‌کنند. CFT به آن‌ها کمک می‌کند که به جای قضاوت، با خود شفقت بیشتری داشته باشند و یاد بگیرند که احساسات منفی خود را بپذیرند و با آن‌ها همدلی کنند.
تکنیک‌های تمرینات ذهن‌آگاهی (Mindfulness) و خودشفقتی در این درمان استفاده می‌شود تا فرد یاد بگیرد احساسات خود را بدون قضاوت تجربه کند.

۴. درمان بین‌فردی (Interpersonal Therapy)

برای برخی از افراد، درمان بین‌فردی (IPT) مفید است. این روش بر بهبود روابط اجتماعی و رفع مشکلات ارتباطی تمرکز دارد. افرادی که طرحواره نقص و شرم دارند، معمولاً در برقراری روابط صمیمی دچار مشکل هستند و از ترس طرد شدن یا قضاوت، از ارتباطات عمیق اجتناب می‌کنند.

در IPT، درمانگر به فرد کمک می‌کند تا مهارت‌های ارتباطی خود را تقویت کند و ترس‌های مربوط به طرد شدن یا قضاوت را کاهش دهد.
هدف این است که فرد بتواند ارتباطات سالم‌تری برقرار کرده و از انزوا یا روابط ناسالم فاصله بگیرد.

۵. خودآگاهی و پذیرش (Self-Awareness and Acceptance)

یکی از روش‌های مهم برای درمان طرحواره نقص و شرم، افزایش خودآگاهی (Self-Awareness) و پذیرش خود (Self-Acceptance) است. ذهن‌آگاهی (Mindfulness) و مدیتیشن می‌تواند به فرد کمک کند تا احساسات خود را بدون قضاوت تجربه کرده و آن‌ها را بپذیرد.

تمرینات مدیتیشن و ذهن‌آگاهی به فرد کمک می‌کند تا از افکار و احساسات منفی خود آگاه شود و آن‌ها را بدون مقاومت یا تلاش برای تغییر، بپذیرد. این فرایند به فرد کمک می‌کند تا به جای واکنش‌های خودکار، با احساسات خود به شکلی سالم‌تر برخورد کند.